Болмыс

Болмыс – бүкіл әлемнің тұтастығын, дүние мен адамның бірлігін, тіршіліктің мәнісін білдіретін философиялық категория. Адамзат өзінің және қоршаған дүниенің бар екендігіне сенеді. Қарапайым санада болмыстың баламалары ретінде әлем, ғарыш, дүние, табиғат, өмір тәрізді жалпы ұғымдар қолданылады. Қазақтың дәстүрлі дүниетанымында дүние қаншама аумалы-төкпелі, өткінші болғанымен, оның негізінде тұрақтылық бар екендігі баяндалады.

Болмыс туралы философиялық ілімнің ұзақ тарихы бар. Осы ұғымды тұңғыш рет көне грек философы, ақыны Парменид ұсынған болатын ("Табиғат туралы" деген поэмасында). Ежелгі мәдениетте болмыс көбінесе нақтылы зат немесе оны құрайтын түпкі бөлшектермен теңестірілген, яғни болмыс субстрат (лат. substratum - "төсенгіш") ретінде қарастырылды, заттар, құбылыстардың ортақ негізін, бәрі осыдан жасалған дегенді білдірді. Кейін болмыс жалпы табиғаттың синониміне айналды (Қайта Өрлеу дәуірінде). Жаңа заман философиясында болмыс өзінен өзі туындайтын субстанция кейпіне ауысты. Бұл онтология деп аталады. Болмыс мәселесін жан-жақты неміс классикалық философиясының ұлы өкілі Г.Гегель қарастырды.

Маркстік философияда болмыс ұғымын материя категориясы ығыстырды және оның басты белгісі ретінде санадан, адамнан тәуелсіз өмір сүру ұсынылады. Бұл адамсыздандырылған болмысқа әкелді. Қазіргі философия ғылымында (экзистенциализм, философиялық антропология және т.б.) болмыс мәселесінің әртүрлі қырлары жан-жақты талқыланып келеді. ХХ ғ. соңында философтар болмысты көп жүйелі процесс ретінде қарастырады.

Философиялық әдебиеттерде болмыстың мынадай негізгі түрлері аталады: 1) материалдық болмыс (табиғи және адам жасаған заттар мен процестер болмысы); 2) идеалдық (рухани) болмыс; 3) адами, адам болмысы; 4) әлеуметтік (қоғам, социум) болмысы.

Соңғы жылдары адам қызметінің әртүрлі салаларында “виртуалды реалдылық" (шындық) немесе “виртуалды болмыс" деген термин кең таралуда: адам мен компьютердің өзара іс-әрекетімен жасалған реалдылықтың моделі, яғни бұл ерекше жағдай, иллюзорлық, жорамалдылық реалдылық (болмыс).